इलायची लागवड / ilaychi lagwad ( cardamom )
इलायची च्या झाडाला वेलदोडा झाड म्हणतात .
कोकणात जवळजवळ सर्व प्रकारची मसाल्याची पिके घेतली जातात. त्यापैकी इलायची म्हणजेच वेलदोडा हे एक महत्त्वाची पीक असून त्यास मसाला पिकाची राणी म्हणून संबोधण्यात येते. असे असले तरी वेलदोड्याच्या लागवडीपासून जास्तीत जास्त उत्पादन मिळविण्यासाठी त्याची सुधारित पद्धतीने लागवड करणे महत्त्वाचे आहे.
इलायची लागवड साठी हवामान व जमीन कशी असावी :
ज्या भागात किमान तापमान 10 अंश डिग्री सेल्सिअस व कमाल तापमान 35 संशय डिग्री सेल्सिअस आहे अशा भागात वेलदोडा ची शेती आपण करू शकतो. तापमान 10 आमचे डिग्री सेल्सिअसच्या खाली जात असेल त्या ठिकाणी वेलदोड्याची वाढ खुंटते आणि समप्रमाणात पडणारा पाऊस 150 ते 300 सेंटीमीटर हा इलायची साठी उपयुक्त आहे.
कोकणपट्टीत पावसाळ्यानंतर नियमितपणे पाणी देणे आवश्यक आहे आणि समुद्रसपाटीपासून 750 मीटर ते 1500 मीटर उंचीपर्यंत वेलदोड्याची लागवड होऊ शकते.
सर्वात अनुकूल उंची एक हजार तीनशे मीटर समुद्रसपाटीपासून कोकणात विशेषतः सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात सावंतवाडी तालुक्यातील आरोशी या गावी अगदी समुद्रसपाटीवर नारळ सुपारीच्या बागेत घेतली जाते.
या झाडास उष्ण हवामान व जोरदार वारा सहन होत नाही आणि उष्ण हवामानामुळे झाडे करतात व वारा यामुळे झाडे मोडतात त्यामुळे नारळ सुपारीच्या नियमित पाणीपुरवठा असलेल्या जमिनीत ही झाडे चांगली येतात.
तसेच या झाडांना सरळ सूर्यप्रकाश भरपूर प्रमाणात या झाडांना मिळणे आवश्यक आहे. यामुळे झाडांची सावली भरपूर पाणीपुरवठा व सकस जमीन विशेषतः गुजरात जमिनीत या झाडाची लागवड फायदेशीर होते तसेच बागायती काही भागात असलेल्या दलदलीच्या जमिनीत भराव घालून उंचवटा तयार करून त्यावर केलेली लागवड सुद्धा यशस्वी ठरते. मात्र मुळाशी पाणी साचून राहिल्यास झाडास हानिकारक ठरते म्हणून रेताड जमीन शक्यतो लागवड करावी.
( इलायची ) वेलदोड्याच्या प्रमुख जाती :
म्हैसूर : या जातीचे झाडे समुद्रसपाटीपासून १२०० मीटर उंचीपर्यंत चांगले वाढतात तर वेलदोड्याच्या चार जातीमध्ये या जातीची झाडे फार जोमदारपणे वाढतात.
झाडांची उंची तीन ते चार मीटर पर्यंत होते आणि बोट लांब असते आणि सुरुवातीस गर्द हिरवा रंग असतो. ही जात कीड व रोगांना प्रतिकारक आहे.
मलबार : याची झाडे कमी जोमदार असतात आणि उंची तीन ते चार मीटर पर्यंत असते आणि बोंडाचा रंग फिका हिरवा असतो. ही जात कीड व रोगाला बळी पडते.
बझुका : ही जात मैसूर व मलबार या जातीपासून नैसर्गिक रित्या तयार केलेली आहे आणि या जातीचे गुणधर्म मैसूर व मलबार या जाती मधले आहेत. समुद्रसपाटीपासून 750 ते 1500 मीटर उंचीपर्यंत ही झाडे उत्तमरीत्या येऊ शकतात आणि या जातीचे झाडे जोमदार असून कीड व रोग यांना प्रतिकारक आहेत.
इलायची अभिवृद्धी :
वेलदोड्याची अभिवृद्धी बिया लावून सहजरीत्या करता येते आणि चांगल्या जातीची निरोगी व भरघोस उत्पन्न देणाऱ्या जाती बियापासून रोपांची पैदास करावी.
साधारणतः 60 ते 70 ग्रॅम बी प्रति हेक्टरी पुरेसे आहे.
तीन ते दोन मीटर अंतरावर लागवड केल्यास 4000 बिया प्रती हेक्टरी लागतात आणि निरोगी झाडावरील मोठी टपोरी चांगली पिवळी झालेली फळे झाडावरून काढून घ्यावीत.
नंतर फळे फोडून आलेत काळे बी अलग करावे आणि नंतर ते तीन ते चार वेळा थंड पाण्यात स्वच्छ धुवावे.
जेवढ्या प्रमाणात बिया तेवढ्या प्रमाणात त्या मिसळून सावली दोन ते तीन दिवस वाळवावे राखी सोबत.
त्यानंतर मध्य सावलीच्या जागेच तीन फूट रुंदीचे सहा इंच उंच व योग्य त्या लांबीच्या गादीवाफ्यावर पाऊण इंच खोल रेखा चार इंच अंतरावर काठीने समांतर पाडून त्यात विरळ प्रमाणात बी पेरावे.
त्यावर पातळ मातीने थराने बिया झाकून त्यावर विरळ गवताने आच्छादन द्यावे आणि एक दिवस आड पाणी देण्यात यावे. साधारणपणे 45 ते 60 दिवसांनी होणारी उगवण पुढील लागवडीस योग्य असते. बी साधारणपणे एक ते पाच महिन्यापर्यंत उगवते. ऑक्टोंबर ते डिसेंबर मध्ये पेरणी करावी. गादीवाफ्यावरील रोपे पावसाळ्याच्या सुरुवातीला हळुवारपणे उपटून पॉलिथिन पिशवीत भरावेत.
पॉलिथिन पिशवीत वाढलेल्या रोपांची केलेले लागवड शंभर टक्के यशस्वी होते व कायम ठिकाणी रोपे लगेच झुमदार वाढू लागतात. पिशवीतील रोपे आठ महिन्यात कायम लागवडीसाठी योग्य होतात तर निव्वळ गादी वाफेवरील रोपे 15 ते 18 महिने वयाची झाल्यावरच कायम लागवडीस योग्य असतात.
रोपांची पैदास फक्त वाफेवरच करावयाची झाल्यास पावसाळ्यात दुसऱ्या गादीवाफ्यावर विरळ लावावेत व पुढील पावसाळ्यात कायम ठिकाणी लागवडीसाठी वापरावेत. रोपे लहान असताना त्यावर लिफ्ट स्पॉट हा रोग पडतो व त्यावर एक टक्का बोर्डो मिश्रण फवारणी फार उपयुक्त ठरते.
इलायची लागवड पूर्व मशागत :
वेलदोड आहे सावली प्रिय झाड आहे यामध्ये नारळाच्या व सुपारीच्या बागेतच वेलदोड्याची पीक घेणे चांगले असते.सूर्यप्रकाश सरळ वेलदोड्यावर पडणार नाही याची दक्षता घेणे आवश्यक आहे
कारण सुपारीची लागवड तीन ते तीन मीटर वर असल्यास दर दोन झाडांमध्ये एक वेलदोडीचे झाड लावता येईल यापेक्षा सुपारीची दाट लावणे किंवा अन्य झाडे बागेत असल्यास मोकळ्या जागी झाडे लावावीत.
रोपे तीन बाय तीन, तीन बाय तीन किंवा दोन बाय दोन मीटर वर सोयीनुसार लावावीत. वरील प्रमाणे योग्य अशी जागा निवडून दोन बाय दोन बाय एक फूट मापाचे खड्डे खोदावी.
चांगल्या मातीने एक चांगले कुजलेले शेण खातात थोडी बी एच सी पावडर त्यासोबत 200 ग्रॅम सुपर फॉस्फेट व पन्नास ग्रॅम हाडाची पूड मिसळून घ्यावी व भरून काढावे. ज्या दिवशी रोप लावायची असतील त्याच दिवशी वरील प्रमाणे खड्डे खोदावेत.
इलायची लागवड खत व्यवस्थापन :
सामान्यतः ही झाडे खादाड नाहीत. मूळ पिकास दिलेल्या खताच्या काही भागांवर ही चांगली येतात पण बऱ्याच ठिकाणी माड सुपारी बागेस पुरेशी खत दिले जात नाही म्हणून चांगले उत्पन्न येण्यासाठी रूपाच्या पसारा सभोवती चार इंचाचा गोलसर काढावा
त्यात रूपांच्या वाढीनुसार 250 ते 500 ग्रॅम तेरा मिल किंवा नत्र स्फुरद व पलाश अधिक चांगले गुण दिले शंकर व 50 ते 100 ग्रॅम सुटला ही खते एकत्र मिसळून ऑगस्ट व सप्टेंबर ते मे आणि जून मध्ये दोन वेळा द्यावे. खते घातल्यावर चर मातीने बुजवून घ्यावा.
इलायची रोपांची लागवड :
खतांच्या व मातीच्या मिश्रणाने खड्डा जमिनीच्या पातळीपेक्षा चार बोटे उलट्या बशीच्या आकाराच्या उंचवटा करून घ्यावा नंतर पिशवीच्या आकाराच्या पुन्हा उंचवट्यावर खंडा घेऊन पिशवी ब्लेडने अलगद कापून मातीचा गड्डा ना कोसळता अलगद खड्ड्यात लावावा.
यासाठी रोपांना पाणी दिल्यानंतर लगेच त्यांची लागवड न करता काही तासानंतर म्हणजे पिशवीतील माती जास्त ओली नसताना लावावेत. रोप जास्त खोल लावू नये मुळे झाकले जातील इथपर्यंत खोल रोप लावावे. रोप फोन लावल्याने वाढ कमजोर तसेच प्रसंगी मरण्याची शक्यता असते.
कायम जागी रोग लावण्यापूर्वी त्याची किमान वाढ 2.5 ते तीन फूट उंच व एका रूपाला एक ते दोन फुटवे असावेत. कोकणात लागवड साधारणपणे ऑगस्ट सप्टेंबर मध्ये पावसाचा जोर संपल्यास करावे. रूपास जरुरीप्रमाणे काठीचा आधार द्यावा.
इलायची लागवड पाणी व्यवस्थापन :
पावसाळा संपल्यानंतर त्वरित पाणी देण्याची व्यवस्था करावी. ही रोपे पाण्याचा ताण अजिबात सहन करू शकत नाहीत त्यामुळे त्यांना जमिनीत नियमित ओलावा राहील याची काळजी घ्यावी.
जमीन सकस असल्यास चार दिवसांनी एकदा पाणीपुरीचे आहे आणि पाणी देण्यासाठी रूपास आळे करू नये मोकाट पाणी दिलेले चांगले असते.
वेलदोडा केव्हा लागेल :
इलायची रोपाना वातावरण व जमीन मानवल्यास रोपे एका वर्षातच चार ते पाच फूट उंच व दहा ते पंधरा रुपयांची भेट तयार करतात.तिसऱ्या ते चौथ्या वर्षी डिसेंबर जानेवारीत मूळ रूपास जमिनीलगत हिरवट रंगाचे वेल येण्यास सुरुवात होते.
वेलांची वाढ होत जाते व जास्तीत जास्त तीन फुटापर्यंत वाढ होते. वेळ वाढत असतानाच मागील पापुद्रातून नाजूक कळ्या व नंतर एकच येत हा अवकाश फुलांना हिरवट रंगाची छोटी छोटी फळे धरू लागतात. फळधारणा चांगली झाल्यास फळे वेलांवर गुच्छ स्वरूपातही होऊ शकतात.
सर्वसाधारणपणे फळ धारणीनंतर तीन ते चार महिन्यातच फळे काढणीस तयार होतात मात्र सर्व फळे एकाच वेळी तयार होत नाहीत.
( इलायची ) वेलदोडा काढणी व प्रक्रिया :
फळे काढणीस तयार झाल्यावर त्यांचा हिरवा रंग जाऊन पिवळ्या रंगाची होते अशी फळे अलगद छोट्याशा कात्रीने देठासह कापून गोळा करावेत. पाच ते सहा दिवस फळे चांगली वाळवणे आवश्यक आहे.
बदलत्या हवामानानुसार क्वचित प्रसंगी फळे पावसाळ्यात तयार होतात अशावेळी सूर्यप्रकाश नसल्यामुळे कोळशाची शेगडी पेटवून त्यांच्या दीड फूट उंचीवर तारेची जाळी पसरून त्यावर फळे वाळवावे. फळे चांगली वाढवताना दूर होऊ देऊ नये. वाळवी त्यांना फळे अधून मधून हलवत राहावी.
योग्य काळजी व उष्णता दिल्यास फळे थोडीशी काळसर रंगाची व चमक नसलेली दिसतात. मात्र सुवासास ती मुळीच कमी नसतात पूर्ण वाढलेली फळे नंतर छोट्या कात्रीने जास्त असलेली थेट असा भाग व फुलाचा अवशेष कापून नीट करावी. तडकलेली व खरा फळे वेचून वेगळी काढावीत व ती आपल्या घरगुती वापरासाठी ठेवावीत.
चांगली फळे घट्ट झाकणाच्या चांगल्या पत्राच्या डब्या साठवून ठेवावीत व योग्य वेळी बाजारात विक्री करून घ्यावी. अगदी नवीन फळापेक्षा एक दोन महिने अगोदर वाळून साठवून ठेवलेली फळे जास्त सुवासिक असतात. आज बाजारात मिळणाऱ्या वेलीस खास भट्टीत वाळवून चकाकी दिलेली असते त्यामुळे ती टपोरी व चमकदार दिसते.
कोकणातील लागवडीमुळे वरील पद्धतीने फळे वळविणे शक्य नाही त्यामुळे चांगल्या मोठ्या एका वेलापासून वर्षभरात 200 ग्रॅम वाढलेली फळे मिळू शकतात व त्यांची आजच्या बाजारभावाने किमान 60 ते 80 रुपये मिळतात. साधारणपणे 75 टक्के फळे डिसेंबर व उरलेली 25 टक्के फळे इतर महिन्यात मिळतात.
रोग व किड :
या रोपांवर मुख्यतः बुरशीजनक रोगांचा उपग्रह होतो कारण फळे व वेली जमिनीवरच लोळत असतात. रोगाच्या उपद्रव दिसून येतात फळे व वेल कुजलेले दिसतात अशावेळी पाण्याचा चांगला निचरा होण्यासाठी व्यवस्था करावी व एक टक्का तीव्रतेने बोलून मिश्रण किंवा दोन ब्लॅक चे मिश्रण फवारावे.
मर : हा बुरशीजन्य रोग असून जमिनीत असणाऱ्या फ्युजरियम नावाच्या बुरशीमुळे होतो. या रोगामुळे झाडांची पाने प्रथमतः पिवळी पडतात. शिरे मधील पानांवर खाकी रंगाचे डाग दिसतात. झाडाचे खोड मधून कापल्यास आतील पेशी काळपट दिसतात आणि झाडांची वाढ खुंटते व शेवटी झाड मरते.
यावर उपाय म्हणून रोगास बळी न पडणाऱ्या जातींची लागवड करावी. पिकाची फेरपालट करावी. नियमितपणे झाडांवर बुरशीनाशकाचा फवारा करावा. पेरणीपूर्वी बियाण्यास तीन ग्रॅम प्रति किलो थायरम बियाणे सोडावे.
शेंडा आणि फळे पोखरणारी अळी : या किडीमुळे वांगी पिकाचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होते आणि चिकट पांढऱ्या रंगाच्या आळ्या शेंड्यातून खोडात शिरून आतील भाग पोखरून खातात यावर उपाय म्हणून कीड लागलेले शेंडे अळीसकट नष्ट करावेत. चाळीस ग्रॅम कार्बोरील किंवा 14 मिली मोनोक्रोटोफास दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
तुडतुडे : हिरवट रंगाची कीड असून पानातील रस शोषून घेते त्यामुळे पाने आकसल्यासारखी दिसतात तसेच या किडीमार्फत बोकड्या या विषाणू रोगाचा प्रसार होतो.
यावर उपाय म्हणून रोपांच्या पुनर लागवडीनंतर दोन आठवड्यांनी बारा मिली इंडोसल्फान पस्तीस टक्के प्रवाही दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
मावा : ही अतिशय लहान आकाराची कीड पानाच्या पेशीमध्ये तोंड खूप सून पानातील रस शोषून घेते.
यावर उपाय म्हणून 20 मिली मेल थ्री ऑन 50% प्रवाही दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
शक्यतो रोग होण्यापूर्वीच औषधी फवारणी केलेली चांगली राहील. तसेच ज्या बागेत केळीची लागवड आहे त्या ठिकाणी खवले किडीची उपद्रव होण्याची शक्यता असते म्हणून केळीची लागवड करू नये ही मुख्यतः रस शोषून घेण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. या किडींवर नोवा क्रोन 0.02% आणि डिमॅट्रोन 0.03% यांचा अधून मधून फवारा मारावा. सर्वसाधारणपणे डायथेन एम 45 यापैकी एखाद्या औषधाची फवारणी करावी.
click for video : https://youtu.be/4oTezF97vw4?si=pMZ_XlY4iz7d1_n1