झेंडू लागवड ( zendu lagwad ) हे मुख्यत्वाने थंड हवामानाचे पीक आहे
झेंडू लागवड( zendu lagwad ) करून 15 ते 20 टन उत्पन्न मिळू शकते .
महाराष्ट्रामध्ये दिवाळी किंवा दसरा अशा सणांच्या वेळी सगळ्यात जास्त गरज पडते ते झेंडूची म्हणून झेंडू हे फक्त राज्यात नव्हे तर संपूर्ण देशात महत्त्वाचे फुल पीक आहे.
या फुलाचा उपयोग फुलाचा माळा करणे व्यासपीठ सजवणे यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो याशिवाय निरनिराळ्या पुष्परचनेमध्ये बगीच्या मध्ये रस्त्याच्या आजूबाजूला आणि तसेच कुंड्यांमध्ये लागवड केली जाते. झेंडूचे पीक राज्यात तिन्ही हंगामात घेतले जाते व त्याला मोठ्या प्रमाणावर मागणी असते आणि झेंडू चा उपयोग मुख्यतः करून सुट्ट्या फुलांसाठीच केला जातो.
झेंडू लागवड साठी जमीन व हवामान :
झेंडू हे मुख्यत्वाने थंड हवामानाचे पीक आहे थंड हवामानात झेंडूची वाढ व फुलांचा दर्जा चांगला असतो. वातावरणाच्या परिस्थितीनुसार झेंडूची लागवड पावसाळी हिवाळी व उन्हाळी या तीनही हंगामात केली जाते. आफ्रिकन झेंडूची लागवड फेब्रुवारी च्या पहिल्या आठवड्यानंतर व जुलै च्या पहिल्या आठवड्यापूर्वी केल्यास उत्पादनावर आणि फुलांच्या दर्जावर चांगला परिणाम होतो.
त्यामुळे जुलै च्या पहिल्या आठवड्यापासून पंधरा दिवसाच्या अंतराने लागवड केल्यास ऑक्टोंबर ते एप्रिल या कालावधीत भरपूर व दर्जेदार उत्पादन मिळते परंतु सर्वात जास्त उत्पादन सप्टेंबर मध्ये लागवड केलेल्या झेंडूपासून मिळते.
झेंडूची लागवड निरनिराळ्या प्रकारच्या जमिनीत करता येते झेंडूसाठी सुपीक पाणी धरून ठेवणारी परंतु पाण्याचा योग्य निचरा होणारी जमीन चांगली मानवते.
ज्या जमिनीचा पीएच सात ते सात पॉईंट पाच इतका आहे त्या जमिनीत झेंडूचे पीक चांगले येऊ शकते आणि झेंडू या पिकास भरपूर सूर्यप्रकाश आवश्यक आहे सावलीमध्ये झाडांची वाढ चांगली होते परंतु फुले येत नाहीत.
झेंडू लागवडीसाठी च्या जाती :
आफ्रिकन झेंडू : या प्रकारची झेंडूचे जोडपे उंच वाढतात झुळूक काटक असते. पावसाळी हवामानात झेंडूची झाडे शंभर ते 150 सेंटीमीटर पर्यंत उंच वाढतात. फुलाचा रंग पिवळा फिकट पिवळा नारंगी असतो. या प्रकारामध्ये पुढील प्रमाणे जातींचा समावेश होतो. जॉईंट डबल, आफ्रिकन ऑरेंज ,अर्ली येलो ,अर्ली ऑरेंज, दियाना गोल्ड, डीसी सनशाइन, आफ्रिकन डॉल डबल, येलो सुप्रीम, हवाई, स्पेन गोल्ड, अलास्का इत्यादी.
फ्रेंच झेंडू : या प्रकारातील झेंडूचे झाडे उंचीला कमी असतात व झुडपा सारखी वाढतात या झाडांची 30 ते 40 सेंटीमीटर उंची असते. फुलाचा आकार लहान मध्यम असून अनेक रंगांची फुले असतात या प्रकारातील जाती कुंडीत बागेत तसेच फुलांच्या गलिच्छ तयार करण्यासाठी आणि सुशोभीकरणासाठी वापरतात. या प्रकारामध्ये पुढील प्रमाणे जातींचा समावेश होतो. येलो बाय, हार्मोनी बॉय, लिटल डेव्हिल, बाय कलर, बटरस्कॉच, स्प्रे, रेड मारीटा, हार्मोनी, रॉयल बेंगॉल, क्वीन, सोफिया इत्यादी.
झेंडू लागवड साठी सुधारित व संकरित जाती :
पुसा नारंगी : या जातीस लागवडीनंतर 123 ते 136 दिवसानंतर फुले येतात झाडाची उंची 73 सेंटीमीटर उंच वाढते वाट देखील जोमदार असते फुले ही नारंगी रंगाची व सात ते आठ सेंटीमीटर व्यासाची असतात ेक्‍टरी उत्पादन 25 ते 35 टन पर हेक्टरी याप्रमाणे येते.
पुसा बसंती : या जातीस 135 ते 145 दिवसात फुले येतात झाडाची उंची 60 सेंटीमीटर पर्यंत असू शकते फुले ही पिवळ्या रंगाची असून सहा ते नऊ सेंटीमीटर व्यासाची असतात आणि हेक्टरी उत्पादन 30 टन पर्यंत येऊ शकते.
एमडी यु एक : झाड मध्यम उंचीचे असतात उंची 65 सेंटीमीटर पर्यंत वाढते आणि या झाडाची सरासरी 97 डिसेंबर फुले येतात व 41 ते 45 टन प्रती हेक्टर याप्रमाणे उत्पादन येऊ शकते. फुलाचा रंग नारंगी असतो व सात सेंटीमीटर व्यास असतो.
झेंडू लागवड पूर्व तयारी :
लागवडी पूर्वज जमिनीची दोन ते तीन वेळा खोलवर नागरट दोन ते तीन वेळा फणनी करून धसकटे व हरळीच्या काशा वेचून जमीन स्वच्छ व भुसभुशीत करावी. त्यानंतर हेक्टरी 25 ते 30 टन चांगले कुजलेले शेणखत मिसळून 50 किलो नत्र 200 किलो स्फुरद व दोनशे किलो पलाश लागवडी पूर्वी जमिनीमध्ये पूर्णपणे मिसळून घ्यावे.
व नंतर सात सेंटीमीटर अंतरावर सरीवरंबी तयार करून घ्यावेत व त्यानंतर सर्वांची नाके तोडून पाणी सोयीप्रमाणे वाफे करून द्यावेत.
झेंडू लागवड कशी करावी :
झेंडूची लागवड करताना ६० सेंटिमीटर अंतरावर घेतलेल्या सरीच्या मध्यभागी ते सेंटीमीटर इतके दोन रूपांमधील अंतर ठेवून लागवड करावी. ६० ते ३० सेंटिमीटर अंतरावर लागवड केल्यास हेक्टरी 40 हजार रुपये लागतात आणि लागवड करताना भरपूर पाण्यामध्ये व सायंकाळी चार नंतर लागवड करावी म्हणजे रोपांची मर होत नाही.
झेंडू लागवड आंतर मशागत :
लागवडीनंतर पंधरा दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी त्यावेळी नत्र खताचा दुसरा हप्ता 50 किलो प्रति हेक्टर या प्रमाणात द्यावा आणि लागवड केलेला वरंबा फोडून दुसऱ्यावर अभ्यास माती लावावी व झाडमध्ये भागी द्यावे त्याचवेळी रोपांच्या शेंडा खुडावा म्हणजे झेंडूच्या रोपात भरपूर फांद्या फुटतात व उत्पादन चांगले येते.
झेंडू लागवड खत व्यवस्थापन :
आफ्रिकन आणि फ्रेंच जातीसाठी शेणखत 25 ते 30 टन प्रती हेक्टर याचप्रमाणे तसेच 100 किलो नत्र 200 किलो स्कूल व 200 किलो पालाश याप्रमाणे खाते टाकावी. संकरित जातींची लागवड करायची असल्यास प्रति हेक्टरी 250 किलो नत्र स्फुरद 400 किलो याचप्रमाणे लागवडीपूर्वी जमिनीत पूर्णपणे मिसळून खाते द्यावे.सेंदिय खतांचा वापर जास्त करावा
जेणेकरून खर्च कमी लागेल आणि जमीन पण पोषक राहील.दर हेक्टरी 100 किलो नत्र पन्नास किलो स्फुरद आणि 50 किलो पलाश द्यावे. त्यापैकी अर्धे नत्र आणि स्फुरद रोपांच्या लागवडीच्या वेळी द्यावी आणि राहिलेले अर्धे नत्र रोपांच्या लागवडीनंतर तीस दिवसांनी द्यावी. हे खते 9 ते 10 सेंटीमीटर खोलीवर झाडांच्या मुद्याभोवती दहा ते पंधरा सेंटीमीटर अंतरावर बांगडी पद्धतीने द्यावीत. कोरडवाहू पिकास 50 किलो नत्र आणि 25 किलो स्फुरद द्यावे.
रोपांची लागवड केल्यानंतर शेतात लगेच पाणी द्यावे आणि पाण्याच्या पाळ्या जमिनीचा प्रकार आणि हंगाम यावर अवलंबून असतो. खरिपाच्या पिकास पाऊस नसताना दहा ते बारा दिवसाच्या अंतराने तर हिवाळ्यात सात ते आठ दिवसाच्या अंतराने आणि उन्हाळ्यात पाच ते सहा दिवसाच्या अंतराने पाण्याच्या पाळ्या देत राहाव्या. पिकास तुषार सिंचन किंवा ठिबक सिंचन पद्धतीने पाणी देऊन पाण्याची बचत करता येते.
शेतातील खुरपणी करून तण काढणे कोळपणी करणे पिकाला भर देणे ही अंतर मशागतीची कामे नियमित आणि वेळेवर करणे आवश्यक आहे त्याकरिता आवश्यकतेनुसार खुरपणी करून तण काढून घ्यावे तसेच झाडास मातीची भर द्यावी. काहीतणांचा नाश तणनाशकांचा फवारा मारूनही करता येते.
त्यामधे शेनखते,लेंडीखत, वेगवेगळ्या पेंडीची खते, लिंबोल्या खत, हाडांचा चुरा , मासळी खत , नपेड खत , गांडूळ खत , कंपोस्ट खत , आणि ऑरगॅनिक wastage पासून बनलेल खत .
आणि जर वरील सेंद्रिय खत उपलब्ध होत नसेल किंवा तयार करता येत नसेल तर आपण खालीलप्रमाणे दिलेली chemical युक्त खते वापरावी.
युरिया
डी ए पी
परंतु chemical युक्त खते वापरण्या agother आपण माती परीक्षण करून घेतले पाहिजे .
माती परीक्षण केल्यावर कोणते खनिजे माती मध्ये कमी प्रमाणात असेल ते कळते, त्या नंतर त्याच खताचा वापर शेती साठी करावा. काकडी कोरडवाहू पिकासाठी दर हेक्टरी 50 किलो नत्र पन्नास किलो स्फुरद आणि ओलीताच्या पिकासाठी दर हेक्टरी 100 किलो नत्र आणि 50 किलो स्फुरद आणि 50 किलो पालाश द्यावे.
झेंडू लागवड रोपवाटिका :
रोपवाटिका करण्यापूर्वी तीन ते एक मीटर या आकारमानाने व वीस सेंटीमीटर उंचीचे वीस गादीवाफे तयार करावे.
त्यामध्ये प्रत्येक वाफ्यात रासायनिक खत ५० ग्रह व आठ ते दहा किलोचे चाललेले शेणखत मिसळून द्यावे.
त्यात पाच ग्रॅम प्रति जो मीटर याप्रमाणे फोरेट मिसळून द्यावे आणि दहा सेंटीमीटर अंतरावर दक्षिण उत्तर ओळी खुरप्याच्या सहाय्याने झिरो पॉईंट पाच सेंटीमीटर खोल करून घ्याव्यात त्यामध्ये दोन बियाण्यातील अंतर एक इंच ठेवून बियाणे पेरावे.
त्यावर रोज सकाळी व सायंकाळी पाण्याचा फवारा मारावा व बियाणे योग्य पर्यंत गादीवाफे गवत पाला पाचोळा झाकून द्यावे.
वाफे नेहमी ओसर म्हणजे वापसा अवस्थेत ठेवावे त्याचप्रमाणे जास्त पाणी देखील होऊ देऊ नये किंवा पाणी कमी देखील पडू देऊ नये.
रोपे तयार झाल्यानंतर मुळांसहित काढावीत आणि वाफे वापसावस्थेत असतानाच रोपे काढावेत त्यासोबत बियाणे पेरणी पासून 25 ते 30 दिवसात रूपे लागवडीस तयार होतात.
झेंडू लागवड पीक संरक्षण :
सुदृढ रोपे मिळवण्यासाठी वाफ्यातील रोपांवर उगवणीनंतर एका आठवड्याने कार्बन रेझिंग २० ग्रॅम किंवा कॅपटॉप २० ग्रॅम प्रति दहा लिटर पाणी यामध्ये मिसळून फवारणी करावी.
त्याचप्रमाणे आंतरप्रवाही कीटकनाशके व बुरशीनाशके यांच्या आठ दिवसाच्या अंतराने तीन ते चार फवारण्या द्याव्यात.
बोकड्या आणि पर्णगुच्छ : या रोगामुळे पानांची वाढ खुंटते आणि ती लहान आणि बोकड्यासारखी दिसतात याचा प्रसार तुडतुड्यामुळे होतो.
याच्या नियंत्रणासाठी बी पेरताना दोन ओळीत फोरेट हेक्टरी दाणेदार औषध प्रति वाफ्यास 25 ग्रॅम या प्रमाणात द्यावे.
मर : हा बुरशीजन्य रोग असून जमिनीत असणाऱ्या फ्युजरियम नावाच्या बुरशीमुळे होतो. या रोगामुळे झाडांची पाने प्रथमतः पिवळी पडतात. शिरे मधील पानांवर खाकी रंगाचे डाग दिसतात. झाडाचे खोड मधून कापल्यास आतील पेशी काळपट दिसतात आणि झाडांची वाढ खुंटते व शेवटी झाड मरते.
यावर उपाय म्हणून रोगास बळी न पडणाऱ्या जातींची लागवड करावी. पिकाची फेरपालट करावी. नियमितपणे झाडांवर बुरशीनाशकाचा फवारा करावा. पेरणीपूर्वी बियाण्यास तीन ग्रॅम प्रति किलो थायरम बियाणे सोडावे.
शेंडा आणि फळे पोखरणारी अळी : या किडीमुळे वांगी पिकाचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होते आणि चिकट पांढऱ्या रंगाच्या आळ्या शेंड्यातून खोडात शिरून आतील भाग पोखरून खातात यावर उपाय म्हणून कीड लागलेले शेंडे अळीसकट नष्ट करावेत. चाळीस ग्रॅम कार्बोरील किंवा 14 मिली मोनोक्रोटोफास दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
तुडतुडे : हिरवट रंगाची कीड असून पानातील रस शोषून घेते त्यामुळे पाने आकसल्यासारखी दिसतात तसेच या किडीमार्फत बोकड्या या विषाणू रोगाचा प्रसार होतो.
यावर उपाय म्हणून रोपांच्या पुनर लागवडीनंतर दोन आठवड्यांनी बारा मिली इंडोसल्फान पस्तीस टक्के प्रवाही दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
मावा : ही अतिशय लहान आकाराची कीड पानाच्या पेशीमध्ये तोंड खूप सून पानातील रस शोषून घेते.
यावर उपाय म्हणून 20 मिली मेल थ्री ऑन 50% प्रवाही दहा लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
झेंडू लागवड पाणी व्यवस्थापन :
हंगाम झेंडूचे पीक घेतले असल्यास पावसाचा ताण पडल्यास एक ते दोन वेळा दहा ते पंधरा दिवसाच्या अंतराने पाणी द्यावे.
हिवाळी हंगामातील पिकासाठी आठ ते दहा दिवसाच्या अंतराने पाणी द्यावे व उन्हाळी हंगामासाठी पाच ते सात दिवसांनी पाणी द्यावे.
कळ्या लागल्यापासून फुलांची काढणी होईपर्यंत पाण्याचा ताण पडू देऊ नये.
झेंडू लागवड साठी कीटकनाशक कोणती वापरावी :
झेंडू या पिकावर मावा ,तुडतुडे ,पांढरी माशी ,लाल कोळी, नाग अळी ,अळी ,कटवर्ग या किडींचा व करपा ,मर या रोगांचा प्रादुर्भाव दिसून येतो.
त्यासाठी पुढीलपैकी कोणतेही एक कीटकनाशक किंवा बुरशीनाशक फवारणी करावी. फवारणी करताना प्रत्येक फवारणी मध्ये पाच मिली प्रति दहा लिटर पाणी या प्रमाणात स्टिकर मिसळून घ्यावे.
1) डायमेथोएट 30%
2) बायको फॉल 18.5%
3) क्लोरोपायरीफॉस
4) क्लोरोथेनोनिम
झेंडू लागवड उत्पादन :
झेंडूच्या फुलांचे हेक्टरी बारा ते पंधरा टन उत्पादन मिळते आणि संकरित जातींची लागवड केल्यास प्रति हेक्टरी 18 ते 20 टन उत्पादन मिळू शकते.
हे लक्षात ठेवा :
बाजारपेठेत सतत फुलांचा पुरवठा होण्यासाठी पंधरा दिवसाच्या अंतराने लागवड करा.
रोपे तयार करताना जास्त काळजी घ्या सुदृढ रोपांची लागवडीसाठी निवड करा.
ज्या जमिनीत पाण्याचा निचरा जास्त होतो त्या ठिकाणी झेंडूची लागवड करा.
पाणथळ जमिनीत झेंडूची लागवड करू नका.
click here for video ; https://youtu.be/3wtqommVIDM?si=OBWy0z0X-NS5XUa8